Fazla Çalışma (Fazla Mesai) Nedir?

            Fazla çalışma veya yaygın kullanım ile fazla mesai kavramı İş Kanunu’nda düzenlenmiştir. İş Kanunu’nun 41. maddesi uyarınca haftalık 45 saati aşan çalışmalara fazla çalışma denilmektedir.

            Haftalık en çok çalışma süresi olarak belirlenen süre olan 45 saatlik çalışma süresi haftanın günlerine eşit olarak bölünebileceği gibi aksinin kararlaştırılması durumunda haftanın günlerine farklı şekillerde de bölünebilir. Ancak, bu şekilde yapılacak çalışmalar da günlük 11 saati aşamayacaktır (İş Kanunu, md. 63). Yine yeraltı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma saatleri de günlük 7,5 saati aşamayacak, gece çalışması yaptırılıyor ise gece çalışma saati de günlük 7,5 saati aşamayacaktır. “Gece” ise genel olarak 20.00 ila 06.00 arasındaki dönemi kapsayan 10 saatlik süredir. Yine sağlık kuralları bakımından günlük 7.5 saatten fazla çalışma yapılamasının mümkün olmadığının öngörüldüğü işlerde de günlük 7,5 saatlik çalışma süreleri aşılamaz. Hangi işlerde sağlık kuralları bakımından günlük 7,5 saatten fazla çalışma yapılamayacağı Yönetmelikle belirlenmektedir.

            Bu açıklamalar çerçevesinde genel olarak haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olduğu gibi, haftalık 45 saatlik çalışma süresi aşılmamakla beraber yukarıda günlük azami çalışma süresi olarak belirtildiği gibi; günlük 11 saatin aşıldığı durumlarda yapılan çalışmalar ile; yeraltı maden işlerinde, gece çalışmalarında, sağlık kuralları bakımından günlük 7,5 saatten fazla çalışma yapılmasının mümkün olmadığının öngörüldüğü işlerde günlük 7,5 saati aşan çalışmalar da fazla çalışma niteliğindedir.

Fazla Çalışma (Fazla Mesai) Ücreti Ne Kadardır?

            Fazla çalışma veya fazla mesai ücreti, saatlik ücretin yüzde elli artırılması ile bulunan ücrettir (İş Kanunu, md. 41). Başka bir söyleyişle fazla çalışma ücreti, normal saatlik ücretin bir buçuk katıdır. Fazla çalışma yapan işçi bunu dilerse serbest zaman olarak kullanma hakkına da sahiptir. Serbest zaman olarak kullanılması durumunda bir saatlik fazla çalışma karşılığı olarak işçiye bir buçuk saatlik serbest zaman verilmesi gerekmektedir.

Fazla Çalışma (Fazla Mesai) Ücretinin Asıl Ücrete (Maaşa) Dahil Olduğunun Kararlaştırılması Mümkün Müdür?

            Fazla çalışma, fazla mesai ücretinin işçinin asıl ücretine dahil olduğunun kararlaştırılmasının mümkün olup olmadığı konusunda İş Kanunu’nda açık bir düzenleme bulunmamaktadır. Genel olarak, sözleşme özgürlüğü prensibi (TBK, md. 26, AY, md. 48) çerçevesinde bu şekilde yapılacak bir kararlaştırmanın geçerli olduğu kabul edilmektedir. Ancak, tarafların yapmış olduğu bu şekildeki bir kararlaştırmanın geçerli olması, gerek doktrin gerekse de Yargıtay tarafından çeşitli şartlara bağlı tutulmuştur. Genel olarak bu şartlar; işçinin ücretinin asgari ücrete oranla önemli ölçüde yüksek belirlenmiş olması, işçi tarafından yapılan fazla çalışmanın yıllık 270 saati aşmaması, işçinin buna yazılı olarak onay vermesi ve edimler arasında aşırı oransızlık olmamasıdır.

İşçinin Yazılı Onayı

Fazla çalışma, fazla mesai ücretinin işçinin esas ücretine, aylık maaşına dahil olabilmesi için gerekli ilk koşul işçinin buna yazılı olarak onay vermiş olmasıdır. Genel olarak bu onay iş sözleşmesine bu konuya ilişkin olarak bir hüküm koymak suretiyle alınmaktadır. Yargıtay kararları uyarınca bu şekilde alınan onay da geçerli olmaktadır. İş sözleşmesine bu şekilde bir hüküm koyulması dışında bu onayın ayrı bir sözleşme ile de alınması mümkündür. Bunun dışında, işçi tarafından imzalanan personel yönetmeliği ile fazla çalışma ücretinin asıl ücrete dahil edilmesi mümkün olup, toplu iş sözleşmesi ile ise bu şekilde bir düzenleme yapılması mümkün değildir. Bu haller dışında işyeri uygulaması ile fazla çalışmanın asıl ücrete dahil edilip edilmeyeceği konusunda ise netlik bulunmamaktadır.

Yıllık 270 Saatlik Süre Sınırı

Fazla çalışma, fazla mesai ücretinin asıl ücrete dahil olduğunun kararlaştırılması durumunda bu kararlaştırma ancak yıllık 270 saatlik süre ile sınırlı olarak bağlayıcı olup, günlük 11 saati aşan veya yıllık 270 saati aşan çalışmalar her halde fazla çalışma olarak kabul edilecektir.

İşçinin Ücretinin Asgari Ücrete Oranla Önemli Ölçüde Yüksek Belirlenmiş Olması ve Edimler Arasında Orantı Bulunması           

Fazla çalışma, fazla mesai ücretinin asıl ücrete dahil olduğunun kabul edilebilmesi için işçinin ücretinin asgari ücrete oranla önemli ölçüde yüksek olarak belirlenmiş olması gerekmektedir. İşçinin ücretinin asgari ücrete oranla önemli ölçüde yüksek belirlenmiş olup olmadığının tespitinde asgari ücrete işçinin yapmış olduğu fazla çalışma karşılığı olan ücretin eklenmesi ve bulunan miktarın işçinin ücretinden yüksek olması gerekmektedir. Aksi halde işçinin yazılı onayına rağmen, işçiye yapmış olduğu fazla çalışma karşılığı ücretin ödenmesi gerekmektedir.

İşçinin ücretinin fazla çalışma ücretini içerdiği şeklindeki belirlemenin geçerli olabilmesi için gerekli diğer şart ise edimler arasında orantısızlık bulunmamasıdır. Bu itibarla işçinin iş görme edimi ile almış olduğu ücret arasında orantı bulunması bir zorunluluktur. Bu kapsamda işçinin ücretinin; işçinin konumu ve yaptığı iş itibari ile mutad olan ücretten önemli ölçüde yüksek belirlenmediği durumlarda anılan belirleme de geçerli olmayacak ve işçi fazla mesai ücretine hak kazanacaktır.